شهرستان راز و جرگلان

-جغرافیای سیاسی شهرستان راز و جرگلان:
شهرستان راز و جرگلان به مرکزیت شهر راز، بخش¬های شمال و شمال غربی استان خراسان شمالی را به خود اختصاص داده و از شمال با کشور ترکمنستان، از شرق به شهرستان شیروان، از غرب به شهرستان مانه و سملقان و استان گلستان و از جنوب به شهرستان¬های بجنورد و مانه و سملقان محدود می¬شود. این شهرستان با مساحت حدود 3138 کیلومتر مربع یک شهرو3 بخش دارد. جمعیت شهرستان راز و جرگلان در سال 1392 بالغ بر 65000 نفر برآورد گردیده است.

- جغرافیای طبیعی شهرستان راز و جرگلان:
بخش وسیعی از شهرستان راز و جرگلان مناطق کوهستانی و دره‌های نچندان عمیق است. به¬طور کلی این منطقه زمستان¬های سرد و مرطوب و تابستان¬های گرم و خشک دارد. حوضه های آبریز منطقه شامل رود سومبار، رود جرگلان و رود غلامان در شمال منطقه و حوضه آبریز رود تنگه ترکمن در جنوب محدوده شهرستان است که از نظر اقلیمی تحت تأثیر تودۀ هوایی دریای مازندران قرار دارد. رشته کوه کپه¬داغ و دره سومبار در شمال به عنوان مرزی طبیعی بین ترکمنستان و شهرستان قرار گرفته و از جنوب به ارتفاعات شهرستان بجنورد و شهرستان مانه و سملقان محدود می شود.

- پیشینه تاریخی راز و جرگلان :
بر اساس پژوهشهای مقدماتی باستان¬شناسی، شهرستان رازو جرگلان از دورۀ پیش از تاریخ(هزاره سوم پیش از میلاد) مسکونی بوده و به دلیل موقعیت راهبردی و منابع سرشار طبیعی اهمیت ویژه¬ای داشته است. وجود محوطه¬های استقراری پیش از تاریخ در حوضه رود غلامان و تپه¬های مربوط به دوره تاریخی در دره راز و دره جرگلان گواه سکونت مداوم بشر در پهنۀ این شهرستان در دوران مختلف تاریخ بشری است.

بقعه شاهزاده نبی غلامان
بنای شاهزاده نبی غلامان در 200 متری جنوب غلامان و مشرف به آن قرار گرفته‌است این بنا در سال 1318 به دستور سروان امیر عباس دیباج حاکم وقت منطقه و به دست استاد شیخ علی نوروزی و به شاگردی محمد رحمانی تجدید ساخت شد. از ساختارهای قبل از مرمت و بازسازی بنا امروزه اثری باقی نمانده و تمامی ساختار امروزی بنای امامزاده مربوط به زمان پهلوی اول است. این بنا به شکل شش ضلعی ایوان‌دار و با مصالح عمده آجر، گچ، ملات گلی و چوب است. ایوان بنا رو به شمال قراردارد یک ورودی بنا از جهت ایوان و شمال است و ورودی دیگر بنا از جهت غربی است. بنا دارای دو سنگ نوشته یکی بر بالای سر در ورودی و دیگری در بالای سردر ایوان است که به سال تجدید ساخت و سازندگان اشاره می‌کنند. با توجه به پراکندگی تعداد زیادی قطعات کاشی و آجر لعاب‌دار گویا این مصالح نیز از جمله تزئینات بنا بوده که امروزه از بین رفته‌است. از چگونگی تزئینات بخش داخلی بنا به دلیل مرمت و پوشش یک دست گچ، شواهدی باقی نمانده است. این امامزاده در میان مردم منطقه بسیار مورد احترام است و گورستان امروزی غلامان نیز در اطراف آن شکل گرفته است.

مجموعه تاریخی راز
قدیمی‌ترین شواهد توالی استقراری شهر راز، امروزه در مناطق شمالی آن در تپه تاریخی "بایر قلعه" و تپه "مجاورسفید" باقی مانده است. با توجه به شواهد باستان شناسی تپه بایر قلعه بخش کوچکی از یک استقرار بزرگ روستایی از قرون میانه اسلامی (قرن پنجم ه.ق تا به امروز) بوده‌است. تپه مجاورسفید نیز بخشی از استقرار گذشته راز بوده که کاربرد نظامی و حاکمیتی داشته‌است تپه مجاور سفید در بخش شرقی تپه بایر قلعه قرارگرفته و هنوز در بخشهایی از آن شواهد دیوار و استحکامات نظامی باقی مانده است. سومین اثر این مجموعه گورستان تاریخی راز است که در بخش جنوبی بافت امروزی شهر راز قرارگرفته‌است و با توجه به سنگ نگاره‌های قبور آن، قدمت کاربرد گورستان تا دوران صفوی به عقب بازمی‌گردد. در بخش جنوب غربی این گورستان بقایای مقبره موسوم به فخررازی قراردارد که در میان اهالی منطقه بسیار مورد احترام است. با توجه به تخریب کامل سنگ قبر این مقبره و از میان رفتن شواهد باستان‌شناسی آن، از هویت اصلی شخص مدفون در آن اطلاع دقیقی در دست نیست. چهارمین اثر این مجموعه درخت کهنسال "سرو" راز است که در بخش مرکزی بافت شهر قرار دارد این درخت با عمر تقریبی800 سال به عنوان یک اثر طبیعی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.


ارگ تاریخی آلمادوشن
ارگ آلمادوشن در بلندترین بخش کوهی استوانه‌ای شکل و منفرد قرار گرفته‌است. سطح این کوه نسبتا مسطح است  طول شرقی غربی این قلعه، بیش از 100متر و عرض شمالی جنوبی آن حدود500 متر است. در تمامی بخش‌های سطح این کوه آوار و توده‌های لاشه‌سنگ وجود دارد آواری که هر کدام مخروبه‌های یک بنا بوده است. در جنوبی‌ترین سطح این کوه و در نزدیکی لبه پرتگاهی آن مخروبه‌ یک بنای مستطیل شکل بزرگ وجود دارد که به نظرمی‌رسد مهمترین ساختمان این قلعه بوده است.اسم این اثر از روستای آلمادوشن که نزدیکترین روستا به آن گرفته شده‌است. این نام در زبان ترکی " محل افتادن سیب" معنی می‌دهد. در خصوص قدمت و تاریخچه اثر می‌توان گفت، ارگ آلمادوشن یک قلعه نظامی است که از دوران اشکانی تا قرون میانه اسلامی یعنی قرون 6 و 7 هجری قمری کاربرد داشته‌است. ارگ آلمادوشن با توجه به موقعیت و ویژگی طبیعی از جهت نظامی در یک سیر 1500 ساله یعنی از دوران‌های اشکانی تا قرون میانه اسلامی حائز اهمیت بوده است.

تپه ارگ بالا
قلعه ارگ بالا بر بلندای بخشی مسطح از یک کوه با جهت شمال غربی- جنوب شرقی قرار گرفته است. طول شرقی غربی این محدوده 300 متر و عرض شمالی جنوبی آن حدود 200 متر است. استحکامات و ساختارهای قلعه تماما در بخش جنوبی آن است در سایر بخش‌های قلعه دیواره کوه عمودی است و صعود به آن ندارد. طول بارو که تمامی بخش‌های جنوبی محدوده را می‌پوشاند و مانع دسترسی ساده به داخل قلعه می‌شود حدود150 متر در جهت شمال شرقی- جنوب غربی است. تعداد برج‌هایی که در مسیر این بارو وجود داشته 5 عدد و نیم دایره‌ای شکل  بوده‌است. در خصوص تاریخچه این اثر با توجه به ساختارهای تخریب شده و همچنین با توجه به تعداد زیادی قطعات خمره شکسته در سطح محوطه، می‌توان گفت این اثر یک قلعه نظامی بزرگ از دوران اشکانی منطقه است. قلعه ارگ بالا با توجه به وسعت و موقعیتی که در آن قرار گرفته است از جمله مهمترین قلعه‌های نظامی منطقه شمال خراسان است.

محوطه تاریخی راستقان
این اثر یک محوطه بزرگ استقرار روستایی از دوران‌های اسلامی میانه یعنی قرون 6 تا 8 هجری قمری در نزدیکی روستای راستقان است. طول شمالی جنوبی این محوطه حدود 250 متر است که وسعت آن از بخش‌های داخلی دره در حاشیه رودخانه شروع و تا ارتفاعات بالادست دره ادامه می‌یابد و عرض شرقی‌غربی محوطه حدود 150 متر است. قرارگرفتن بقایای یک ارگ نظامی در 100 متری شرق این محوطه و یک گورستان بزرگ در فاصله 300 متری جنوب این محوطه که هر سه همپوشانی زمانی دارند، از نشانه‌ها و شواهد وجود یک مجموعه استقراری کامل از قرون میانه اسلامی در این محل است. وجود این محوطه در کنار دیگر آثار ذکر شده اهمیت مطالعه و بررسی باستان شناسی منطقه را دو چندان می‌کند.

بقعه سید بزرگ
بقعه سید بزرگ یکی از بناهای آرامگاهی منطقه با ویژگی معماری محلی است که در 500 متری شرق روستای مرزی پرسه‌سو قرارگرفته است. با توجه به ویژگی‌های معماری، بنا مربوط به دوره تیموری است و در دوره صفوی و قاجار نیز مرمت شده است. ساختمان و پلان بقعه عبارت است از بنای چهار ضلعی شکل گنبددار. ساختمان بقعه بر سطح یک سکوی مستطیل شکل با مصالح سنگ و ملاط گل، قرارگرفته است ابعاد این سکو 10×18 متر است که امروزه بخش عمده‌ای از آن با ملات سیمان پوشانده شده و دو ورودی یکی در جهت غرب با هفت پله و یکی در جهت جنوب با سه پله برای دسترسی به سطح سکو ایجادشده است. پلان اصلی بنا شامل یک ایوان بزرگ در سمت شرق و یک گنبد خانه مربع شکل است که علاوه بر ورودی ایوان از سه جهت اصلی دیگر نیز دارای ورودی است به نظر می‌رسد بنا قبلاً چهار طاق گنبد داری  بوده که بعداَ ایوان هم به آن الحاق شده است.  

مراسم آق قویون ترکمن:
  آیین آق قویون، جشنى که در سن ۶۳ سالگى در میان اقوام ترکمن شهرستان راز و جرگلان خراسان شمالی برگزار مى شود، در ادبیات مردم شناسى به این آیین، یک آیین گذار مى گویند، یعنى گذر از یک مرحله اى از زندگى و ورود به مرحله دیگر که مانند آیین تولد یا ازدواج است. مرد و زن ترکمن در ۶۳ سالگى، این آیین روحانى را برگزار مى کنند تا خود را از گناهان دور کند. در این آیین، علایم و نشانه هایى وجود دارند که سفیدرنگ هستند. رنگ سفید در بسیارى از فرهنگ ها، رنگ پاکى است، مثلاً زن ۶۳ ساله در این روز، روسرى سفید مى پوشد و مرد ۶۳ ساله، عمامه سفید بر سر مى بندد. آیین توأم با ضیافت است و در آن، تدارک هایى دیده مى شوند. اگر کسى توان برگزارى این مراسم را نداشته باشد، غذاى خاص این آیین را که شیربرنج است و به زبان ترکمن «سوید لاش» گفته مى شود، مى پزد و قبل از نماز مغرب به مسجد محله مى برد تا نمازگزاران آن را بخورند و دعا کنند. در پایان آن، مراسم مولودى خوانى با حضور روحانیون مسجد برگزار مى شود . این آیین را در یکی از ماه های: ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاول و جمادی الثانی برگزار می کنند.



موسیقی مقامی ترکمن:
موسیقی در اقوام ترکمن از ریشه عمیقی، برخوردار است و از پیوندهای ویژه فرهنگی ترکمن و خصیصه بارز و ارزشمند آنهاست ترکمنان در موسیقی خود همیشه رنجها و دردهایی را که متحمل شده اند بازگو می کنند. موسیقی و ترانه های آنها پر از فریاد و شکایت و ناله های جانسوز است، موسیقی ترکمن ها با اقتباس از اشعار شاعر معروف ترکمن مختوم قلی اجرا می شود.موسیقی ترکمن در چهار دستگاه مخمس، قرق لار، تشنید و نوایی اجرا می گردد.


رقص خنجر ترکمن (ذکر خنجر):
رقص خنجر (ذکر خنجر) در واقع، نمایشی هنری، رزمی و نمایشی است. همراه با حرکاتی هماهنگ و موزون که جلوه و شکوهی خاص دارد . در اجرای این هنر که به طور دسته‌جمعی(معمولا از 5، 7، 9 و یا 11 نفر تجاوز نمی کند) و با لباس سنتی و خنجر بر کمر صورت می‌گیرد، حالتی ذکر گونه دارد و برداشتی است عارفانه. مضمون اشعار به ذکر و ستایش خداوند و اولیای الهی می پردازد.


پوشاک و پایپوش ترکمن:
پوشاک بارزترین سمبل فرهنگی ،مشخص ترین مظهر قومی و نشانه فرهنگی است و تحت تأثیر پدیده فرهنگ پذیری در بین جوامع گوناگون انسانی قرار می گیرد. پوشاک مورد نیاز افراد خانواده ترکمن توسط زنان قبیله و از مواد گوناگونی‌ چون‌ ابریشم‌، پوست‌، کتان‌ و پنبه‌ فراهم‌ می‌شد. پوشش‌ ترکمن‌ به سه قسمت‌ تقسیم‌ می‌شود: تن‌پوش‌ها، پای پوش ها، سرپوش ها،لباس‌های‌ زنان‌ ترکمن‌ بسیار متنوعاًست‌. همچنین‌ زنان‌ و دختران‌ ترکمن‌ از لباس‌هایی‌ با زیورآلات‌ گوناگون‌ استفاده‌ می‌کنند که‌ تنوع‌ جالب‌ توجهی‌ دارد.



فنون  نمد مالی :
  کهن ترین شیوه و روش فراهم سازی زیرانداز که تاکنون شناخته شده نمدمالی است . نَمَد نوعی بافته سنتی زیراندازی است که با پشم تولید می‌شود.  نمد ساده ترین نوع کف پوش است و ساخت آن به دستگاه خاصی نیاز ندارد. نمدمالی ترکمن در شهرستان راز و جرگلان است که از جمله انواع مهم و معروف نمدمالی ایران است نمد و یا به اصطلاح کچه ترکمن از صنایع دستی با ارزش و کهن قوم ترکمن محسوب می شود تنها ماده اولیه مصرفی در نمد ، الیاف پشم است روش تولید نمد شامل پشم چینی،شستشو ،خشک کردن ،حلاجی، رنگرزی الیاف، آماده کردن فتیله رنگی پشمی برای طراحی از جمله مراحل کار نمد مالی است. واساس اندازه ، طرح و نقوش در نمد مالی در میان اقوام ترکمن بر مبنای طرح ذهنی هنرمندانجام می گیرد. بیشترین تولید نمد در این منطقه از نوع فرش، زیرانداز و پادری است.


ابریشم بافی
   بافت های ابریشمی اگرچه به ظاهر ساده است اما علاوه بر داشتن رنگ و نقش هندسی زیبا، که شهرت جهانی دارد، حاصل، پیامهایی از روزگاران سپری شده و داستانهایی از تکامل عشایر خراسان است. در خراسان شمالی در مناطق دویدخ، یکه صعود، گیفان راز و جرگلان ابریشم بافی رواج دارد و تولیدات آن جهت رومیزی، روتختی، روسری، شال، دستمال، مصارف لباس و … استفاده می شود. در این مناطق مرسوم است که دختران به هنگان ازدواج تعدادی از محصولات تولیدی خود را که شامل سفره، پیراهن، دستمال و … می باشد بعنوان جهیزیه به خانه داماد میدهند. و ضمناً در روز عروسی زیباترین پیراهن دستباف خویش را نیز بر تن می کنند تا آداب و رسوم رایج را کاملاً رعایت نمایند.

فرش و قالیچه ترکمن:
فرش ترکمن هنر دست زنان ترکمن استان است که در منطقه جرگلان و ساکنین ترکمن نشین بجنورد و همچنین در شهرستانهای مانه و سملقان رواج داشته و نقوش بسیار زیبا و خاص آن چشم را نوازش می دهد. عمدتا نقوش فرشهای ترکمن از لحاظ شکل هندسی و شکستگی خطوط ، خاص مردم کوچ نشین است که بصورت ذهنی  و در  انواع طرحهای ترکمن یموتی ، شانه ای ، آغال ، چهار قاب،غزال گز و قاشقی بافته می شود .